1 jul. 2017
“Ik ben de trainer, dus je doet wat ik je opdraag!” Pardon? Ik zie de mond van de trainer verder bewegen; de woorden hoor ik niet meer. Het is stil. Maar in mijn hoofd is het een kabaal van jewelste. Ik ben afgehaakt. In een fractie van een seconde. Het kostte me vervolgens de rest van de ochtend veel moeite om er met mijn aandacht bij te blijven.
Waarom was ik na dit incident niet meer ontvankelijk voor leren? In mijn brein ontstond stroomstoring. Emotie nam het over, eiste de (bewuste) aandacht op en pakte daarmee ‘stuurvoorrang’. Zonder emoties kan je overigens ook niet leren: genot en pijn kunnen het leren zowel bevorderen als verstoren. De positieve variant, genot, kennen we allemaal: succes motiveert en dopamine vindt ons brein heerlijk! De negatieve variant, pijn, kan leren óók bevorderen. Van een beetje pijn, bijvoorbeeld de realisatie dat we iets belangrijks niet weten of kunnen, komen we in beweging. Het is doorgaans de aanzet tot verbetering. De doorgeslagen variant, lijden, blijkt echter weer een averechts effect te hebben. Het verbreekt de verbinding tussen de breindelen die nodig is om te kunnen leren.
Psychiater Dan Siegal maakt dit duidelijk met het handmodel. Maak een vuist door je vingers over je duim te leggen. Je vingers stellen het bovenbrein voor, waar je bewustzijn zit. Het ontwikkelde rationele deel waarmee je kunt reflecteren, relativeren, analyseren en problemen oplossen. De duim vertegenwoordigt het limbische systeem, het deel dat onze emoties reguleert. Het is het mechanisme dat informatie filtert en doorstuurt. Je muis en pols vormen het onder(bewu-)ste, oudste, deel van je brein. Primaire taken en reacties uit dit ‘reptielenbrein’ zijn automatisch en instinctief. Alleen wanneer alle onderdelen van het brein met elkaar zijn verbonden (de vuist), staat het open voor leren.
Echter, wanneer heftige emoties als stress en dreiging het overnemen, slaat het limbische systeem op tilt. Het heeft dan een overload aan informatie. 'Mind is full'. Het bovenbrein (de vingers) laat dan als het ware los, waardoor de (leer)verbinding wordt verbroken. Er ontstaat een soort ‘stop’ handgebaar, ‘Stop in the name of love’. Onze ratio schakelt uit. Instincten nemen het over. We vallen terug op ons reptielenbrein. De overlevingsstand, met daarin het bekende ‘bevriezen, vechten of vluchten’.
Pijn hoeft in deze niet eens fysiek te zijn. Sociale pijn blijkt, wonderbaarlijk genoeg, dezelfde invloed te hebben op ons brein en daarmee op ons leervermogen. Denk aan het effect van buitengesloten worden, je niet gehoord voelen, gebrek aan samenwerking of vertrouwen. Ja, die herken ik van het bewuste incident. Het kan in een fractie van een seconde gebeuren, door hele kleine, zelfs onbedoelde, gedragingen.
Of je nu facilitator bent, trainer, coach, of begeleider van verander- of leerprocessen, het is de kunst om in elke leersituatie de balans te creëren tussen pijn en genot en lijden te vermijden. En hoe kun je een verbroken verbinding herstellen? Bewustwording en erkenning van wat er is gebeurd blijken hierin de essentie. ‘Mindfulness’ wordt het ook wel genoemd. Dat vergt oefening en moed. Aan het eind van de ochtend heb ik benoemd wat de opmerking van de trainer bij mij teweeg had gebracht. Spannend. Ik werd beloond met een persoonlijke overwinning door de volwassen reactie van de trainer. Beiden waren we een positieve leerervaring rijker, de verbonden vuist was in ere hersteld (genot)!
Saskia Dierks
